Индустрияландырудың алғашқы бесжылдығынан бастап мемлекеттің проактивті индустриялық саясатының арқасында өңдеу өнеркәсібі әлемдік экономикалық дағдарыстар кезінде де өрлеп келеді. Мемлекеттік қолдау және ынталандыру шараларыуақыт өте келе бизнестің осы секторға деген қызығушылықтың арта түсуіне себепші болды. Сандар мынаны білдіреді: өндірістің жалпы құрылымындағы өңдеуші өнеркәсіптің үлесі 32,3-тен 44,6% - ға дейін артты, өңдеудегі еңбек өнімділігінің деңгейі 1,7 есе өсті.

2020 жылдың қорытындысы бойынша индустрияландыру саясатының 10 жылында алғаш рет ЖІӨ құрылымындағы өңдеуші өнеркәсіптің үлесі (13,1%) тау-кен өндіру көрсеткішінен (12,2%) асып түсті. Металлургия өнеркәсібі, машина жасау, азық-түлік өндірісі, құрылыс материалдары және басқа салалар өсімге үлкен үлес қосты.

Небәрі 10 жыл ішінде республикада индустрияландырудың мемлекеттік бағдарламасы бойынша 9,1 трлн теңгеге бір жарым мыңнан астам жоба іске қосылды. Жаңа кәсіпорындар ауқымды мультипликативтік әсер көрсетуде: өңдеу өнеркәсібінің құрылымы өзгерді, 200 мыңнан астам тұрақты жұмыс орны құрылды, өңірлердің инфрақұрылымы дамуда, бұдан бұрын Қазақстанда өндірілмеген 500-ден астам жаңа өнім түрлерінің өндірісі жолға қойылған.

Сыртқы нарықтарда бәсекеге қабілетті қазақстандық тауарлар – бу турбиналары, мыстан жасалған бұйымдар, радиаторлар мен аккумуляторлар саны артты. Мысалы, титан құймалары мен қорытпаларының шығарылымы тек шетелдік сатып алушыға бағытталған. Қазақстандық титан әлемдік нарықтың 11% – ын, ал авиағарыш саласында-17% алады.

Машина жасаудағы өндіріс көлемі 4,8 есеге артты, өнім ассортименті локомотивтермен, электровоздармен, жолаушылар вагондарымен, тау-кен және мұнай-газ жабдықтарымен толықтырылды.

Жаңа мүмкіндіктер

Қазақстан 2009 жылы әлемдік қаржы дағдарысы толқынында үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын қабылдай отырып, өңдеуші секторды дамыту бағытын алды. Ол күрделі жағдайларда басталды: шикізат секторының үстемдігі, жоғары энергия сыйымдылығы кезіндегі электр энергиясының тапшылығы, дамымаған көлік инфрақұрылымы өнеркәсіптің өсуіне ықпал етпеді. Керісінше, отандық кәсіпорындардың технологиялық артта қалуы және толық жүктелмеуі өңдеу саласы үлесінің 10,9% - ға дейін төмендеуіне алып келді.

Осы сын-тегеуріндерге жауап ретінде Тұңғыш Президент – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «индустриялық даму - біздің жаңа онжылдықтағы мүмкіндігіміз, ел дамуы үшін жаңа мүмкіндіктер» деп мәлімдеді.

ҮИИД мемлекеттік бағдарламасы экономиканың барлық салаларын қолдады және индустрияландырудың бірінші бесжылдығы дағдарысқа қарсы бағдарламаға айналды. Экономиканы әртараптандыруға алған бағыттың арқасында 2010-2014 жылдары өңдеуді дамыту қарқынын ЖІӨ-ден 10% деңгейінде сақтап қалуға мүмкіндік туды, ал тау-кен өндіру секторының үлесі біртіндеп төмендей бастады.

Индустрияландырудың бірінші кезеңі елді сапалы инфрақұрылыммен қамтамасыз етуге бағытталды. 4 мың км-ге жуық автомобиль жолдары (Батыс Еуропа – Батыс Қытай, Орталық – Оңтүстік және Орталық – Шығыс екі транзиттік дәлізі), 1 700 км жуық темір жол (Өзен – Түркіменстанмен мемлекеттік шекара, Жетіген – Қорғас, Бейнеу – Жезқазған, Арқалық – Шұбаркөл) салынды және реконструкцияланды.

Электр энергиясының тапшылығы мәселесі шешілді, ол үшін облыстар мен республикалық маңызы бар қалалардың жылу энергетикалық жүйелері дамыды, қосалқы станциялар салынды және ЖЭО кеңейтілді. Арнайы экономикалық аймақтар үшін инженерлік коммуникациялар жүргізу басталды, 10 АЭА және 19 индустриялық аймақ жұмыс істей бастады. Кең жолақты Интернет желілері салынды, бүкіл ел бойынша логистикалық орталықтар құрыла бастады.

Индустрияландырудың екінші кезеңінде негізгі химия, мұнай-химия өндірістері, мұнай өңдеу зауыттары құрылып, жаңғыртылды. Автомобиль кластерлері қалыптасты, автокөлік құралдарын өндіру қазіргі уақытта бірден бірнеше өңірде жүргізіліп жатыр.

Отандық кәсіпорындар алтын өндірудің толық циклін игерді – оны өндіруден бастап құймаларды балқытуға дейін, енді біздің алтын Қазақстанның алтын-валюта резервтерін толықтыруда.

Әлемдік авиацияға арналған титан құймаларын өндіру басталды, титан бұйымдарын өндіру басталды, мыс индустриясында бірнеше заманауи зауыттар ашылды.

Нұрсұлтан Назарбаев атап өткендей, дәл осы индустрияландыру нәтижелері мұнай бағасы күрт төмендеген, 2014-2015 жылдардағы дағдарыста негізгі тұрақтандырушы факторлардың біріне айналды. ҚР Тұңғыш Президенті 2018 жылғы Қазақстан халқына жолдауында индустрияландыру жаңа технологияларды енгізудің флагманына айналуы тиіс екенін атап өткен болатын. Сонымен қатар, инновациялы болу, жаңа 4.0 технологиялық құрылымның барлық артықшылықтарын пайдалануы керек. Елбасының айтуынша, ол үшін өнім экспортына бағдарланған кәсіпорындарымызды жаңғыртуға және цифрландыруға бағытталған жаңа құралдарды әзірлеу және сынақтан өткізу қажет. Олар бірінші кезекте технологиялар трансфертін ынталандыруы тиіс.

Өңдеу алға шықты

Темір жол машина жасау кластерін құрудың арқасында электровоздар, жолаушылар вагондары, темір жол доңғалақ жұптары мен осьтері, рельсті бекітудің пластикалық элементтері мен бағыттамалы бұрмалар өндірісі жолға қойылды. Республика зауыттары ТМД аумағында баламасы жоқ және жоғары жылдамдықты магистральдарға арналған ұзындығы 120 метрлік рельстерді шығаруды игерді.

Ел ішкі нарықты өз өндірісінің құрылыс материалдарымен қамтамасыз ете бастады. Он жыл ішінде қолданыстағы цемент зауыттары жаңғыртылды және заманауи цемент зауыттары пайдалануға берілді, олар құрылыстардың цемент қажеттіліктерін толығымен қанағаттандырады. Бүгінде еліміз бойынша 15 заманауи цемент зауыты жұмыс істейді. 10-нан астам жаңа үй құрылысы комбинаты, сондай-ақ асфальт-бетон зауыттары іске қосылды.

Тамақ өнеркәсібі жаңа серпін алды. Еліміз бойынша 30-дан астам құс фабрикасы салынды және жаңғыртылды, бірнеше өңірде ірі май-тоң май кешендері мен кондитерлік өнімдер шығаратын зауыттар қайта жаңартылды.

Жалпы алғанда, индустрияландыру жылдарында өндіріс ұлғайтылды және шикізаттық емес экспорттың 100-ден астам тауар позициясының баптары қалыптастырылды, олар бойынша экспорт 183 млрд долларды құрады. 2010 жылдан бастап негізгі капиталға инвестициялар көлемі 2,6 есеге: 2010 жылғы 413,1 млрд-тан 2020 жылы 1 077,8 млрд теңгеге дейін ұлғайды.

2010 жылдан бастап 2020 жылға дейін экономикаға 248 млрд доллардан астам тікелей шетелдік инвестиция тартылды. Бүгінде әрбір 6-шы доллар өңдеуші секторға тиесілі.

Қазақстанда өндірілген өнімді 120-дан астам ел тұтынады, олардың негізгілері - Қытай, Орталық Азия, ЕАЭО және Еуропалық одақ елдері.

– Жаңа индустрияландыру жобалары елді «азықтандыруды» бастағаны ерекше назар аудартады. 2010 жылы өңдеу өнеркәсібі саудаға жол беріп (668 млрд теңге - Авт.), бюджетті 450 миллиард теңгеге толықтырды. Ал 2019 жылдың өзінде бұл сома 1 477 миллиард теңгеге дейін өсті, яғни экономиканың үш секторы – ауыл шаруашылығы, сауда және көлік секторының (1 564 млрд теңге - Авт.) салық аударымдарына тең болды. Оның үстіне өңдеу әрбір секторды жекелеп алғанда басып озды. Бұл жаңа өндірістер мен құзыреттерді игере отырып, сапалы жұмыс орындарын қамтамасыз ете отырып, елдің одан әрі экономикалық дамуға дұрыс екпін жасайтындығының дәлелі, - деп нақтылады «QazIndustry» қазақстандық индустрия және экспорт орталығы» АҚ Басқарма төрағасының орынбасары Марат Бопазов.

Сонымен бірге, ондаған жылдар түбегейлі экономикалық өзгерістер үшін жеткіліксіз. Көптеген тез дамып келе жатқан Азия елдеріне өз экономикаларының құрылымын айтарлықтай өзгерту үшін 20-30 жыл қажет болды. Біздің индустрияландыру сыртқы күйзелістердің теріс әсері жағдайында жүргізілгенін де ескеру қажет. 2015-2016 жылдары шикізат бағасының төмендеуі, ұлттық валютаның девальвациясы, сауда әріптес елдердегі экономикалық және саяси ахуалдың нашарлауы. Бұл факторлар мемлекеттік бюджет пен бизнеске теріс әсер етті: жоспарланған қаржыландыру бөлінбеді, бірқатар жобаларды іске асыру ұзартылды немесе кейінге қалдырылды.

Алайда көптеген қиындықтар жеңілді. Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі жақында 2010-2020 жылдары іске қосылған кәсіпорындар өңдеу өнеркәсібінде 4,8 трлн теңгеге жуық өнім өндіргенін хабарлады.

Даму деңгейжиектері

Өткен жылы индустрияландырудың үшінші кезеңі басталды. Ондағы негізгі екпін ішкі және сыртқы нарықта бәсекеге қабілетті болатын өңдеу өнеркәсібін дамытуға жасалды. Мемлекет бірінші кезекте өңдеу деңгейі терең тауарларды шығаратын кәсіпорындарды қолдайтын болады. Бұл экономиканы әртараптандыруға, шикізат экспортына тәуелділікті азайтуға, сондай-ақ қосылған құны жоғары өндірісті ұлғайтуға мүмкіндік береді, бұл перспективада экспорт құрылымын толық өзгертуге мүмкіндік береді.

- Үкімет шаралары қайта өңдеудің жаңа бағыттарын дамытуға, сондай-ақ өнеркәсіпті ынталандыру және қолдау шараларын жетілдіруге шоғырландырылатын болады. Алғашқы екі кезеңнің қорытындысы бойынша біз қолдау және ынталандыру жүйелерінің жұмыс істеу нәтижелілігіне талдау жүргіздік – олар салалар мен өндірістерді неғұрлым тиімді қамту үшін оңтайландырылады, – деп хабарлады Марат Бопазов.

Әлемдік пандемияның теріс әсерін ескермеуге болмайды, себебі үшінші кезең коронакризис кезінде басталды. Қазақстан оның салдарын жалғыз өзі жеңе алады деп айтуға да болмайды. Қазақстан экономикасы негізгі сауда әріптестеріне және олардың нарықтағы жағдайына байланысты болады. Алайда, индустрияландырудың алғашқы екі кезеңінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, өңдеуші өнеркәсіпті өсіру арқылы ғана экономиканы әртараптандыру туралы айтуға болатыны рас.

Сарапшылардың айтуынша, өңдеу өнеркәсібін дамытудың сапалы жаңа траекториясына шығу индустрияландырудың үшінші бесжылдығы жобаларын табысты жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Өткен жылы ғана Индустрияландыру картасы және Өңірлер кәсіпкерлігін қолдау карталары шеңберінде Қазақстанда 916,8 млрд теңге сомасына 201 жоба іске асырылды, 18,6 мың жаңа жұмыс орны құрылды.

Мысалы, 2020 жылы Қарағанды облысында Linde Gas компаниясы болат құю өндірісі, медицина және электроника өндірісі үшін қажетті өнеркәсіптік газдарды (оттегі мен азот) шығаратын зауытты іске қосты. Шығыс Қазақстан облысында «Үлбі-ТВС» ЖШС ядролық отын ретінде атом электр станцияларына арналған жылу бөлетін құрамалар шығарылымын жолға қойды. Алматыда қуаты жылына 45 мың бірлік Hyundai маркалы жеңіл автомобильдер өндірісі іске қосылды, бұл отандық автомобиль жасау нарығының қуатын екі есе арттыруды қамтамасыз етеді. Шанағын қалыптау және оны бояу арқылы автомобильдерді ұсақ торапты құрастыруға көшу басталады.

QazIndustry ақпараты бойынша, Қаратауда өнімділігі жылына 1 млн тонна азот-фосфор және минералды тыңайтқыштар өндіру кешендері, Жамбыл облысында – үшхлорлы фосфор және техникалық глифосат, Қызылорда облысында – кальцийленген сода шығарылымы бойынша кешендер салынуда. Маңғыстау облысында аммиак селитрасы өндірісін жылына 330 мың тоннаға дейін ұлғайта отырып, зауытты жаңғырту жалғасуда.

Атырау облысындағы интеграцияланған газ-химия кешенінің бірінші кезеңінің құрылысы аяқталғаннан кейін елімізде полипропилен шығарылымы жолға қойылатын болады.

Бұдан басқа, Қарағанды кешенді қорытпалар зауытын, Павлодар облысында сұйытылған көмірсутекті газдар мен полимерлер алу кешенінің құрылысы, Теміртауда болат өндірісін 5 млн тоннаға дейін ұлғайту, Шымкентте базалық майлар өндірісін кеңейту үшін құжаттама әзірленуде.

Соңғы жылдары 4-ші және 5-ші қайта өңдеу өнімдерін өндіру бойынша жобалар белсенді енгізілуде, бұл елдің бәсекелестік артықшылықтарын арттыру, Қазақстанның металдардан жасалған өнімнің қосылған құнының әлемдік тізбегіне қатысуын ұлғайту қажеттілігіне жауап береді. Алюминий саласында терең қайта өңдеуге көшуде ерекше серпіліс жүзеге асырылды. Бұған Елбасының қатысуымен 2010 жылы Қазақстан электролиз зауытының ашылуы ықпал етті. Біздің кәсіпорындар алюминий профильдерін, алюминий радиаторлары мен қорытпаларын, ұнтақтар мен сымдарды, автомобиль алюминий дөңгелектерін шығаруды игерді. Алайда, сарапшылардың айтуынша, жоғары қайта өңдеуді игеру ел ішіндегі металдардың жоғары бағасын ұстап тұр.

Бүгінде Қазақстанда металлургия кәсіпорындары London Metal Exchange (LME) биржалық баға ұсыныстарына негізделе отырып, металдарды экспортқа және ішкі нарыққа сатады. Статистикалық мәліметтерге сәйкес, ішкі нарықтағы металдардың орташа бағасы орташа экспорттық бағадан жоғары. Бұл сыртқы бәсекелестермен салыстырғанда отандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін автоматты түрде төмендетеді.

Сонымен қатар, қайта өңдеушілер металлургтерден шикізат сатып алып, 100 пайыз алдын-ала төлем жасайды, алайда содан кейін тауарлар екі апта ішінде жеткізіледі.

Бұл норма қайта өңдеушілерге келіп түсетін шұғыл тапсырыстарды орындауды күрделендіреді.

Металдарды сатып алу кезінде тең жағдайларды қамтамасыз ету үшін ел ішіндегі металдарға баға белгілеу формуласын өзгерту, сондай-ақ металл үшін төлем шарттарын өзгерту мүмкіндігі қаралады.

Бұдан басқа, ИИДМ хабарлағандай, ішкі нарықтың сұраныстарын қамтамасыз ету үшін өндірілген шикізаттың белгілі бір бөлігін квоталауды және салықтық ынталандыруды енгізу ұсынылады. Бұл құралдар ішкі қайта өңдеушілердің металдарды экспортқа қайта сатуына жол бермеу мониторингін сүйемелдейтін болады.

Бағдар - терең қайта өңдеу

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев халыққа Жолдауында өңдеу өнеркәсібіндегі өндіріс көлемін 5 жыл ішінде кем дегенде 1,5 есе арттыру қажеттілігі туралы мәлімдеді. Сонымен қатар, жаңа қайта өңдеуді игеру индустрияландырудың алдыңғы қатарына қойылады.

Президенттің тапсырмасы бойынша «Өнеркәсіптік саясат туралы» біріздендірілген заң әзірленді, оның жобасы қазіргі уақытта Парламент Мәжілісі депутаттарының қарауында жатыр.

Qazindustry сарапшылары атап өткендей, құжат отандық индустрияны дамыту үшін үлкен маңызға ие болатыны сөзсіз.

Сауда саясаты өнімді сыртқы, сол сияқты ішкі нарықтарда ілгерілету мәселелерін қамтитын болады. Заң жобасы Индустрия 4.0 енгізу, өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының қажеттіліктерін және білікті кадрлар даярлауды ескере отырып, ғылыми нәтижелерді коммерцияландыру үшін жағдайлар жасауды көздейді.

Мемлекеттік сатып алу және жергілікті қамтуды арттыру шеңберінде өңдеуші өнеркәсіптің отандық кәсіпорындарымен келісімшарттар жасасуға жәрдемдесу бойынша ірі тапсырыс берушілермен жұмыс жалғастырылады. Жыл сайын өткізілетін Қосалқы келісім-шарттар биржасы өнім берушілердің ірі тапсырыс берушілермен байланысын кеңейтуге ықпал етеді.

АЭА және индустриялық аймақтар аумақтарында өндірісшілерді өнеркәсіптік инфрақұрылыммен қамтамасыз етуге ерекше назар аударылатын болады.

– Дәл осы экспортқа бағдарлану экономикалық саясаттың өзегіне және «орташа табыс тұзағын» еңсеру құралына айналуы тиіс, - деп қорытындылады Марат Бопазов.

Сыртқы нарықтардағы бәсекелестік біздің кәсіпорындарымызды тиімдірек болуға ынталандыратын болады, нәтижесінде неғұрлым табысты кәсіпорындар экономика драйверлеріне және азаматтар үшін табыс көзіне айналады.