«QazIndustry» Қазақстандық индустрия және экспорт орталығы» АҚ жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алу қызметін талдау бойынша ағымдағы нарықтық жағдайды анықтау және өңдеу өнеркәсібін дамытудың заңнамалық нормалары мен ұлттық жоспарларына ұсыныстар мен түзетулер әзірлеу мақсатында жұмыстар жүргізіп келеді. Импортты талдау жер қойнауын пайдаланушылардың ең сұранысқа ие өнімдерін анықтауға және ішкі құнды дамытуда осы тауарлық баптарға назар аударуға мүмкіндік береді.

Осылайша, 2021 жылға жер қойнауын пайдаланушылардың тауар импорты 170 млрд теңгеге жетті.

Импорттың ең көп көлемін «Теңізшевройл», «Қарашығанақ Петролиум Оперейтинг Б.В.» және «Норт Каспиан Оперейтинг Компани Б.В.» сатып алу сомасы тиісінше 128,5 млрд теңге, 23 млрд теңге және 13,6 млрд теңге. Үш мұнай-газ операторының үлесі импорттық тауарлардың жалпы көлемінің 97 %-ын алады. Теңізшевройл импортының үлкен көлемі болашақ кеңейту жобасы – Ұңғыма сағасының қысымын басқару жобасының жүзеге асырумен байланысты. North Caspian Operating Company B.V.-ге келетін болсақ, бұл компанияның сатып алуларының жоғары үлесі тауарларды тікелей сатып алуға қарағанда, ең алдымен, компания сатып алған тауарлар сатып алу құрылымының егжей-тегжейлі бөлінуінсіз қызмет ретінде көрсетіледі.

Ең көп импортталатын тауарларды сатып алу құрылымы келесідей:

- жүктерді тасымалдауға арналған контейнерлер (18,6 млрд. теңге);

- электромеханикалық құралдар (17 млрд. теңге);

- электр қозғалтқыштарының бөлшектері (8,6 млрд. теңге);

- әртүрлі диаметрлі құбырлар (7,8 млрд. теңге);

- бақылау-өлшеу аспаптары (8 млрд. теңге).

Бұл тауарлардың үлесі жер қойнауын пайдаланушылардың жалпы импорт құрылымының шамамен 35%-ын құрайды.

Жер қойнауын пайдаланушылардың жоғары технологиялық машина жасау өнімдеріне қажеттілігіне байланысты елдер бойынша импорт құрылымында бірінші орынды Италия, АҚШ және Германия иеленеді (импорттың 80%-ға жуығы машина жасаудың тауар топтарына келеді).

Қазақстан вентильдер, шар клапандар, жүк тиеу жабдықтары және электр жабдықтары мен құбыр бұйымдары сияқты тауарларды сатып алады.

Өз кезегінде, 2021 жылы қатты пайдалы қазбаларды жер қойнауын пайдаланушылардың тауар импорты 118,1 млрд теңгені құрады.

Импорттың ең көп көлемі сәйкесінше 22,5 және 22,4 млрд теңге сатып алу сомасымен «KAZ Minerals Aktogay» және «KAZ Minerals Bozshakol» ЖШС-не тиесілі. Одан кейін «Қазхром» ТҰК, «Арселор Миттал Теміртау» АҚ және жалпы импорты 35 млрд теңгені құрайтын Бақыршық тау-кен өндіру кәсіпорны келеді.

Осы жер қойнауын пайдаланушылардың үлесі мониторингтің барлық субъектілері арасындағы жалпы үлестің 67%-ын құрайды.

2021 жылға ең көп импортталатын тауарлар бойынша сатып алу құрылымы келесідей:

- тау-кен өнеркәсібіне арналған машиналар бөлшектері (31,2 млрд. теңге);

- бір шөмішті механикалық өздігінен жүретін экскаваторлар (5 млрд. теңге);

- қара металдардан кесілген жіптері бар бұйымдар (4,3 млрд. теңге);

- болаттан жасалған профильдер (3,9 млрд. теңге);

- бұрғылау немесе туннельдеу станоктарының бөлшектері (3,4 млрд. теңге).

Бұл тауарлардың үлесі жалпы импорттың 40% құрайды және негізінен Ресей (46,3 млрд теңге), Австралия (14 млрд теңге), Чили (13,4 млрд теңге), Нидерланды (8 млрд теңге) және Қытай (8 млрд теңге) сияқты елдерден жеткізіледі. 4,7 млрд. теңге). Осы бес елдің импортының үлесі қатты пайдалы қазбалар жер қойнауын пайдаланушылардың жалпы импортының 72%-ын құрайды және бұл елдердің негізгі импорты тау-кен машиналарының бөлшектері мен экскаваторлар болып табылады.

Деректер қатты пайдалы қазбалар бойынша жер қойнауын пайдаланушылардың есеп беруі шеңберінде дайындалды, дегенмен, осы компаниялардың импортының құрылымын қарастыру кезінде кейбір кәсіпорындардың есептерді жүйе құраушы кәсіпорындар (бұдан әрі – ЖҚК) ретінде ұсынатынын ескеру қажет. Мысалы, қатты пайдалы қазбалар жер қойнауын пайдаланушылардың есептерінде «Қазцинк» ЖШС жалпы импорты 2,8 млрд теңгемен 11-ші орында тұрса, ЖҚК есеп беруі шеңберінде компания 480 млрд теңге импортпен бірінші орында тұр. Бұл «АрселорМиталл Теміртау» ЖШС, «Қазақстан алюминийі» АҚ және ЖҚК тізіміне енгізілген басқа да жер қойнауын пайдаланушыларға қатысты.

Бұл фактор жер қойнауын пайдалану аясындағы кәсіпорындардың жылдық сатып алу жоспары стандартты сатып алу жоспарларымен салыстырғанда бірнеше есе төмен екендігін көрсетеді. Сондай-ақ, ЖҚК есептілігі шеңберінде геологиялық барлау ұйымдарының жер қойнауын пайдаланушыларының есеп беруінде қарастырылған ішкі құн бойынша міндеттемелер жоқтығы және сатып алу әдісі көрсетілмегенін атап өткен жөн.