Біршама уақыт бұрын баспасөзде біздің институтымыздың, («Қазақстандық индустрия дамыту институты» АҚ) Ұлттық банк өкілдерін қоса алғанда, бірқатар сарапшылардың түрлі пікірлерін туғызған, мақсатты эмиссия проблемасы бойынша көзқарасы шықты. Айта кететін жайт, журналистермен және блогерлермен өткізілген кездесу «галстуксіз» форматында өткізіліп, онда бейресми тәртіптемеде индустриализация үрдісінің көптеген аспектілері, сонымен қатар бизнестің несиелендіруге қол жетімділігін шектеу проблемалары талқыланды.

Сонымен қатар, мәтіннен алынып тасталған және қандайда нақты себебін түсіндірусіз «мақсатты эмиссия» термині шын мәнінде жорамал мен болжам үшін кең жол қалдырды. Сондықтан да осы мақала барынша толық пікір қалыптастыру әдісі болып табылады, және менің ойымша эмиционалды қабылданбайды.

 Алдымен, пікірталас туындауының себептерін түсіну қажет.

Өкінішке орай, бүгінгі күні өз кәсібін адал жүргізе отырып, төлей алатындай пайызбен коммерциялық банктен несие алу қатардағы кәсіпорын үшін мүмкін емес. Осындай несиені 5-7 жылға алу – екі есе мүмкін емес.

  Бізді қанша сендіруге тырысқанымен – бұл жағдай экономиканы дамыту деңгейіне қарамастан қалыпты емес.

    Мемлекеттік институттар арқылы мөлшемелерді субсидиялау – бұл  жемқорлықты тудыратын және рәсімдер бойынша сондай-ақ кәсіпкерлерді қамту бойынша да барынша нарықты бұрмалайтын шара. 

 Сондықтан да, Қазақстанда нарықтық, тиімді жұмыс істейтін экономика болуы үшін бүгінгі күні біздің ақшалай-несие саясатымыз еліміздің қарқынды дамуына себебін тигізе ме – осыны байыпты бағдарлау қажет.  

Негізінен біздің түсінігімізше қысқа мерзімді операцияларға (банктердің кассалық айырмашылығын жабуға) бағытталған біздің Ұлттық банк қолданатын өтемпаздық ұсыну құралдары жеткілікті ме?

 Мысалы, шетелдік орталық банктердің арасында басқа банктер өз қарыз алушыларына ақша бере алмауы үшін «ұзын» облигацияларды сатып алу тәжірибесі кең тараған.  

    Қазақстан да бұл және осыған ұқсас құралдар мүлдем қолданылмайды, басты айғақ – инфляция қатері. Бұл қорқыныш негізді ме?

    Егер барынша түсінікті тілмен айтсақ, инфляция – бұл ақшаның құнсыздануы үрдісі, нәтижесінде біршама уақыт өткеннен кейін осыған ұқсас соммаға тауар мен қызметті барынша төмен көлемде ала аласыз. Сәйкесінше, ақшаны ұстап тұру, қатерді ақтайды, өндірілген тауар мен қызмет санынан ақша санын көтеруге байланысты олардың бағасы өсуі мүмкін.

    Монетаризм негізі санамалы ақша теориясы болып табылады, бұл  түсініктемені XX ғасырдың басында Ирвинг Фишер әйгілі MV = PQ формуласын ойлап тапқан, бұл жерде экономикада ақша көлемі (М), оларды жарату жылдамдығына көбейтілген (V), бұл (Q) тауар санына тең, және бағаға (P) көбейтілген.  

     Бірақ, осы постулаттан көптеген шарттар, ерекшеліктер, қосымша түсініктемелер шығады.

   Мысалы бұл формула экспорттық-импорттық операцияларды және валюта бағамынның әсерін есепке алмаған, қандай да бір салаға қомақты ақша құюы және оның тауарларының бағасының өсуі, ал екіншісінде ақша үлесінің құлауы және оның тауарларының бағасының түсуі, ақшаны салалық бөлу есепке алынбаған, сонымен бағаның жалпы индексі өзгермейді, бірақ экономикада салалар дамуы үйлеспейтіні және т.т. байқалады.

     Ең бастысы, біздің ойымыз бойынша ақша саны мен тауар және қызмет бағасы арасындағы тікелей тәуелділікті білдіретін алмастыру теңдеуі, елдің экономикалық дамуы қалыпты динамикада болған жағдайда шынайы.

     Құрылымдық үйлеспеу және басқа да даму мәселелері жағдайында – бұл теңдеу кері тәуелділікті білдіруі мүмкін – атап айтсақ тауар бағасының өсуі, кейіннен ақшай айналымының жылдамдығын сақтау үшін қосымша ақша үлесі қажет болады, себебі өнімнің өзіндік құны өседі, сондықтан да оны өндіру үшін айналым құралдырының қажеттілігі туындайды (біздің жағдайымызда отандық өндіріс теңгерімінде қолданыстағы импорт үлесі барысында теңгенің құнсыздануы салдрын біркелкілендіру үшін ақша үлесін өсіру қажеттілігін есептеу жеткілікті).           

Егер заманауи теоретиктерге сүйенсек, экономика саласынан нобель лауреаты, заманауи монетаризмнің әкесі саналатын Милтон Фридманның концепциясы ережесінің бірі экономикадағы ақша өсімі өндірістің өсуін қамтамасыз етеді, ал өндіріс қуаттылығы толық жүктемеде болған кезде ол ақшаның құнсыздануы инфляцияға әкеледі (тілек білдіргендер отандық кәсіпорындардың қуаттылығы жүктемесінің ағымдағы деңгейін статистикалық бюллетеньдерден көре алады).

   Сондықтан да біз сіздің айтқаныңыз сандырақ, бұның бәрі бұрынды ұлы даналармен дәлелденген деген сөзбен мүлдем келіспейміз және дауласып жатпаймыз. 

     Орнаған жағдайға байланысты нақты уақытта ағымдағы және өзгерген жағдайда барынша толық есепке алынған теория немесе оның бір бөлігі тепе-тең болады. Нәтижесінде құрғақ ілім мен нақты қағиданың соңынан ермей арасында оларды қайта пайымдау қажет.

    Дәйектемелерге сүйене отырып, ХВҚ стаитстикалық мәліметтерінің сараптамасы кері байланысты көрсетеді: ЖІӨ қатысты ақша үлесі деңгейі жоғары болса, инфляция деңгейі төмен және барынша пайыздық мөлшерлемесі төмен несиелендіру деңгейі жоғары болады.

   Ұзын сөздің қысқасы осы жерде пікірталасымыз келесі ұғымға ауысады, бұл бірінші- жұмыртқа ма (қажетті ақша үлесі) немес тауық па (ауқымды және дамыған экономика)?

    Біздің мүлтіксіз көзқарасымыз: экономика диверсификациясы үшін, мүмкіндіктерді көтеру үшін бәсекеге қабілетті ШОБ ауқымды тапты өсіру қажет, нақты сектор кәсіпкерлігіне арзан несие беру және ұзақ мерзімді несие беру болып табылады.   

           

 Егер осыған ұқсастықтарды алатын болсақ, қалыпты тамақтанатын, дені сау адамға көп тамақ берсек, бұл семіруге және денсаулықка залал келуіне әкеледі. Егер ұзақ мерзім аш болған, арық организм туралы айтатын болсақ – оны семіртпеу үшін аз аздан тамақтандырып, оның қалыпты жағдайға келуін талап етіп, кейіннен қалыпты порциялармен тамақтандыруға уәде беру қажет, бұл ең жақсы рецепт болады.

 Сонымен қатар, оппоненттер – басында мықты экономика болып кейіннен ақша үлесін біртіндеп көтеру қажет деп санайды, олар «мақсатты эмиссияны» «негізсізге» ауыстырғанын түсіне ме әлде түсінбей ме.

 Бұл екі терминнің айырмашылығы және де көзқарасы қандай? 

 Негізсіз эмиссия, бұл бір төбе қағаз ақшаны басып шығарып, оларды кез келгенге бөліп беру, бұл – ақша үлесін тежеу тарапы салатын сурет. Ең қызықтысы, біз бұл көзқарасқа тікелей қарсымыз: ақша эмиссиясы есебінен бюджет тапшылығын қаржыландыруға, дербес мемлекеттік компаниялардың қаржылық тұрақтылығын көтеруге, әлеуметтік жобаларды жүзеге асыруға және т.т. болмайды.

 Сонымен де, банктерді ұзақ мерзімді қорландыру арқылы экономикаға, бірінше кезекте өндірістік және олармен аралық қызмет секторларына, өзіндік өндірісті дамытуға, өнім желісін кеңейту үшін, импортты тауарлармен бәселекес болу үшін және экспортты нарыққа және т.т. беру мүмкіндігін қамтамасыз ету қажет. Тауар өндірісін және сатылатын қызметті көтере отырып, оның бағасын төмендету, сауда балансын жақсарту мүмкін екені белгілі - а.а. бұл орта және ұзақ мерзім кезеңінде инфляцияның төмендеуіне әкелетінін түсінеміз.    

  Сондықтан да негізсіз эмиссия орта және ұзақ мерзімді кезеңдерде негізсіз, сонымен қатар қысқа мерзімді аралықта инфляцияны ұстауға көмектесетін – экономиканың демонтизация құбылысы толықтай заңды, оны болашақта маховик жібереді.

 Біз негізсіз эмиссияға, қаржының спекулятивті секторға, экономикалық қолайлылықтарды тежейтін жобаларды қаржыландыруға және пайдалануға қарсы екендігімізді қайталап айтамын. Қазақстанда орнаған кез келген эмиссия егер ол мақсатты болмаса және нақты тауар өндірісі мен саудаланатын қызметтерді ынталандыруға бағытталмаса ақшаның құнсыздануына әкелуі мүмкін.

   Нақты экономиканы қалай қаржыландыру қажет?

 Бұл жерде екі нұсқа бар: (ақша-несие саясатының ынталандыру ролін дистанциялау) бұны дербес мемлекеттік институттар «тар мойын» және тікелей мемлекеттік бюджет арқылы жалғастыру немесе нақты тауарлар өндірмейтін және саудаланатын қызметтер және т.т.  секторды несиелендіру үшін спекуляциялық операцияларға қаржыны пайдаланбауды бақылап ЕДБ жүзеге асыру.   

Біз бұл жерде екінші модельді таңдағандықтан «мақсатты эмиссия» терминін пайдаланамыз.

 Бұл құралды айналымға біртіндеп енгізуге орай бәсекелестік қабілетте бизнесті ынталандырудың көптеген мүмкіндіктері мен құралдары бар (мысалы, жоғарыда көрсетілген Ұлттық банктің ЕДБ мақсатты ұзақ мерзімді акцияларын сатып алуы арқылы), бастысы – қолжетімді пайызбен, ұзақ мерзімге бизнесті қаржыландыру мүмкіндігі.  

   Несиелендірудің қолайлы жағдайы дегеніміз не?

Біздің ұсыныстарымызға берілген түсініктемелердің бірінде банктердегі тез таратылым профициті туралы, несие бергісі келмеуі, кәсіпорындар тарапынан несиелендіруге сұраныс болмауы туралы айтылған. Бірқа бұның бәрі орнатылған несиелендіру шарттарына кәсіпкерлердің мүмкіндіктері келмеуінен болып отыр. Жоғары мөлшерлемемен несие алу үшін кәсіпорын табысты болып, жедел спекулятивті операциялар, сауда жүргізу барысында, кейбір қызмет көрсету секторында табысты болуы тиіс, тек қана өндіріс секторында емес (өндіру секторынан басқа).

 Біздің ұлттық банкі жүргізген экономиканың нақты секторы кәсіпорындарынан сұрау нәтижесіне сәйкес, кәсіпорындар үшін ЕДБ несиелендіруді ұстап тұратын факторлардың бірі нақты және мүмкін пайыздық мөлшерлемелері арасындағы үлкен алшақтық.

 Бүгінгі күні өкінішке орай бұл алшақтық ұлғая түсуде. Мысалы, ұлттық валюта 2016 жылдың 4 тоқсанында нақты пайыздық ставка 14,4% құраса, құптауға болатын жылдық ставка 7,9%, шетелдік валюта 8,5 және тиісінше 4,0 %. 

Енді ұзақ мерзімді несие беру туралы айта кетейік (Ұлттық банк классификациясы бойынша, ұзақ мерзімді несиелендіру бұл 12 айдан астам мерзімге берілген несиелер, біздің ойымызша бұл талқылайтын мәселе).   

 ЕДБ қорландыруды шектеу, «ұзақ» ақшаның болмауы, негізінен қысқа мерзімге салынатын клиент жарнасы (2017 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 67,6 %) негізгі көз болып табылады.

Сонымен, кәсіпорынның жеке капиталына инвестиция жасау, олардың активтерін өсіру және модернизация, өндіріс қуаттылығында қиындықтар басталады. Бұл кез келген бизнестің қалыпты дамуын, экономиканың өсуін тежейді.

Ақша қаржылар эмиссиясының қажеттілігін түсіндіру үшін қаралуы қажетті сұрақтың бірі – ағымдағы экономика монетизациясы оның нақты жағдайына сәйкес келуі.  

 Біздің түсінуіміз бойынша Қазақстандағы монетизация деңгейі оның экономикалық потенциялына объективті түрде сәйкес келеді (42%), қандайда бір байыпты сараптама жасалуы тиіс. Бұл жағдайда құжатпен танысу қызықты болатын еді.

Біз жүргізіліп жатқан ақша үлесінің деңгейін ұстап қалу саясатына негіздеме табуға тырысайық.              

     Мысал үшін Қазақстанмен салыстыруды ұнататын Малайзияның экономикасының қалай дамығанын алып көрейік.

   1980 жылы елдің жалпы ішкі өнімі 24 млрд  АҚШ долларына теңелген, экономикасы мұнай экспортына, пальма майына, каучукқа және т.б. шикізат тауарларына тәуелді болған, ал жан басына шақанда ЖІӨ адам басына 1800 долларды құраған, монетизация деңгейі ЖІӨ 81 % құраған (бұл және дәне кейіннен Халықаралық Банк мәліметтері).

   1992 жылдан бастап бұл көрсеткіш тұрақты түрде 100 % дейңгейінде тұр. Инфляция мен ақша үлесінің арасындағы корреляция қайшы келеді(-) 59% құрайды. Малайзия экономикасындағы ақша көп болса да, ақшаның құнсыздану деңгейі төмен. 

 

 

 

Егер 1960 жылдан бастап ақша үлесі мен инфляция динамикасын қарап көрсек – коррелацияның толық жоқтығы (-2,7%) байқалады. Бірақ біздің ағымдағы деңгеймен салыстырғанда монетизация жағдайы қызықты, бұл елде 1969 бен 1974 жылдар аралығында жан басына шаққандағы ЖІӨ 300-400 АҚШ жолларын құраған және бұл ел экономикалық тұрғыдан бүгінгі Қазақстанға қарағанда нашар болған.  Әрине, бұл елдің Үкіметі ауқымды реформалар жүргізген, тағы да байқайтынымыз қарқынды даму құралдарының бірі белсенді түрде ынталандыру ақша-несие саясаты болғандығы. 

Ағымдағы монетизация деңгейі сәйкестігінің сараптамасын жасай отырып, қазақстандық экономиканың жалпы дамуы үшін Гарвард Университенің экономикалық қиындықтар Атласы мәліметтері негізінде  түрлі мемлекеттердің қиындық деңгейімен ақша үлесі көлемін салыстыруды ұсынамыз.

 2014 жылғы жағдай бойынша біздің еліміз 77 орында болған (ол кезде ақша үлесі 32% шамасында болған).

Сол кезде Кувейт 70 орында, монетизация дейгейі 72,6%, Сауд Арабиясы 71 орында (61,8%), Парагвай 74 орында (50,6%), Морокко 75 орында (117,6%), Австралия 79 орында (109,5%), Қырғызстан 83 орында (31,1%), Иран 97 орында (67,7%) болды

Осыған ұқсас  The MIT Media Lab -TheObservatoryofEconomicComplexity  құраған экспортталатын тауарлардың қиындығы мен кеңдігін сипаттайтын рейтінгі бар. Бұнда Қазақстан 48 орынға орналасқан.

 Сараптама нақты айқындалған корреляцияның болмауын көрсетеді, оның көрсеткіші түрлі елдердерде экономика монетизациясының деңгейіне байланысты.  

 Бұл жерде Қазақстанмен салыстырғанда (+/-5%) басқа елдердің монетизациясы көрсетілген: Перу рейтингтің 87 орны, Эквадор 96, Румыния 40 орын, Индонезия 75 орын, Азейрбайджан 79 оры, Грузияы 65 орын, Кения 95 орын, Монғолия 101 орын, Конго 75 орын, Сенегал 88 орын.

 Сонымен қатар ақша үлесі біршама 42 % жоғары, біздің елден рейтингі төмен тұрған елдер: Үндістан (экномикалық қиыншылығы рейтингі 49 орын, ақша үлесінің көлемі 79%), Австралия (53 орын және 114%), Түркия (59 орын және 63%), Чили (60 орын және 85%) және басқалары.

Егер түрлі елдердің ортақ жылдық өсу қарқыны мен экномикасының монетизация деңгейінің қатынасын қарасақ – олардың арасында нақты өзара байланыс жоқтығы байқалады.

 ШОБ және МШ деңгейі арасындағы корреляцияны сараптау қызық болатын еді, осы арада да біз алғаш туындаған себепті байланыс сұрағына қайта оралайық (ШОБ жеңілдетілген қолжетімді несие шарратырда дамима әлде ШОБ сапасы жоғара болғанда ғана несие беру шарттары қолжетімді бола ма?)

Осы арада, жеке жағдайда бағдарлап қарасақ – ел бойынша ЖІӨ ШОБ ішкі үстеме бағасының үлес көрсеткіші динамикасы және Қазақстанда 2005 жылы М3 ақша үлесінің өзгеруі (қолжетімді мәліметтер), төменгі кестеде көрсетілгендей бұл екі көрсеткіш арасында тікелей корреляция байқалмайды (33%).

 Бұл тұрғыда, 2006-2007 жылдар дейңгейінде ШОБ дейгейі  10 % болса монетизация деңгейі 36 % құрады – бұл 2011-2013 ж. ШОБ үлесі  17% жоғары.

Біздің ойымызша қандай да бір елдегі монетизация деңгейі нақты модельге жауап береді, ал ақша қажеттілігі әр елде сол елдің стратегиялық міндеттері мен қажеттілктеріне байланысты анықталуы тиіс. Басқа дамыған елдерде де осылай деп сенімді түрде айта аламыз, басқаша алғанда олардың монетизациясы тұтастай ЖІӨ динамикасымен  коррелизация жасар еді.

Біздің пікіріміз бойынша, Үшінші модернизация мен жылына 5-6 % деңгейінде экономика өсуінің жаңа моделін қамтамасыз ету жоспарын есепке алсақ, кешенді шаралар қабылдау қажет, сонымен қатар ақшалай-несие саясатын ынталандыру роліне қатысты – атап айтсақ,  мемлекет Басшысының тиісті тапсырмаларын орындау қажет.  

 Журналистермен осы кездесу барысында біз өзіміздің зерттеулерімізге сүйендік, онда инфляция динамикасы мен ақша үлесінің өзгеруі арасында корреляция жоқтығын көрсетеді.

 Біз өз есептерімізде Дүниежүзілік банктік жылдық мәліметтерін пайдаландық. Ұлттық банк мамандары өз мәліметтерін пайдаланады, бірақ корреляция коэффициентінің байланысы күшін бағалау барысында пайдаланылатын Чедокка шкаласына сәйкес 16% (0,16) және 21% (0,21),  корреляция көрсеткішін көрсеткен, 0 және 0,3 көрсеткіші өте нашар корреляцияны білдіреді, көптеген жағдайларда бұл есепке алынбайды.

Сонымен қатар, айлық есептеулер барысында (біздің түсінігіміз бойынша 12 ай ішінде) инфляция мен ақша үлесі өсіміне 50 % жоғары корреляция мәліметтері көрсетілген, бірақ экномикадаға ақша өсімі 6 айдан немесе 1,5 жылдан кейін емес міндетті түрде бір жылдан кейін байқалатыны түсініксіз. Әрине экономикадағы ақша айналымы 1-ге тең болса бұл пікірмен келісуге де болатын еді, бірақ бұлай емес.   

  Сондықтан да, біздің ойымызша кезең аралығындағы нақты көрсеткіш – жыл бойындағы жалпы өсім және ақша үлесі, инфляция индексі әдістемелік дұрыс және барынша тиімді, бұл көзқарас эмиссияға және т.т. экономика секторының түрлі жылдамдығының факторларын анықтайды.

 Жалпы алғанда экономикада ақшаның жоқтығы және оның қарқынды дамымауы немесе экономиканың қарқынды дамымауына орай ақшаның қажет болмау сұрағы бойынша нақты көзқарасты анықтау сияқты әдістемелік дау-дамай өзекті емес.

  Қортындылай келе ақшалай-несие саясатын белсендіру мәселесі сараптамалық қоғамдастықта барынша белсенді талқыланатынын атап өту қажет.

Бұл пікірталасымызға Ұлтық банк мамандарының қосылғандығы, олардың түсініктемесі нақты базамен жарақталғаны (басқа тыңдарман оппоненттер бұнымен өздерін қызықтырмайды)  қуантарлық жайт.  

 Бағаны тежеу мен экономика өсуін ынталандыру қажеттілігі арасындағы тепе-теңдікті іздеуге қатысты ортақ пікірге келу барысындағы конструктивті диалогтың басы деп санаймыз.  

Автор: Айдын Құлсейітов – «Қазақстан индустрия дамыту институты» АҚ Басқарма төрағасы