Ауыл шаруашылығы өндірісінің техникалық жарақтандырылуының ағымдағы жай-күйі

Қазақстанның трактор және ауыл шаруашылығы машинасын жасау бұрынғы КСРО-ның машина жасау саласының құрамдас бөлігі ретінде қалыптасты. Республиканың ауыл шаруашылығы машиналарын жасау кәсіпорындары елдің көптеген өңірлерін өз өнімдерімен қамтамасыз етті, сала ауыл шаруашылығы машиналары мен олардың қосалқы бөлшектеріне қажеттілікті қанағаттандыруда халық шаруашылығы мүдделерінің басымдығын ескермей, тар мамандандырумен дамыды және қалыптасты, техниканың едәуір бөлігі әкелінді. Сол күндері отандық Агроөнеркәсіптік кешен үшін техника мен жабдықтың негізгі жеткізушілері Ресей, Беларусь, Украина өндірушілері болды және қажетті номенклатураның тек 10% - ы ғана Қазақстанда өндірілген.

Қазіргі заманғы ауылшаруашылық өндірісі толығымен машина технологиясына негізделген. Өндірістің ресурстық қамтамасыз етілуі, ең алдымен, фермерлік шаруашылықтар мен агроқұрылымдардың қажетті машиналармен және жабдықтармен жарақтандырылуымен айқындалады. АӨК салаларының өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығындағы механикаландыру мен автоматтандырудың негізгі құралдарына жалпы қажеттілігі 1,5 мыңнан астам атауды қамтиды. Еңбектің жоғары механизациясы өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің көлемі мен сапасының өсуінің кепілі болып табылады. Сонымен қатар, саланың ауыл шаруашылығы техникасының қажетті мөлшерімен қамтамасыз етілмеуі ауыл шаруашылығын дамыту үшін елеулі кедергі болып табылады.

Осылайша, республиканың ауыл шаруашылығы машиналарын жасаудың бастапқы жай-күйі мен қазіргі заманғы даму деңгейін ескере отырып, ауыл шаруашылығының машиналар мен жабдықтарға деген қажеттіліктерін барынша толық қанағаттандыру үшін өндірістердің бүкіл кешенін одан әрі дамыту және жетілдіру өзекті міндет болып табылады.

Елдің ауыл шаруашылығында айтарлықтай, бірақ жеткіліксіз тракторлар, комбайндар және басқа да ауылшаруашылық техникалары паркі бар. Мәселен, Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректері бойынша машина-трактор паркінің орташа тозуы шамамен 80% - ды құрайды. Ауыл шаруашылығы техникасының өте тозған негізгі түрлерінің үлесі (15 жастан жоғары): тракторлар - 79%, комбайндар - 54%, сепкіштер - 86%, дестелегіштер - 63% құрайды.

Қазақстан жыл сайын шамамен 21 млн. га егіс алқабын егетіні белгілі. Егіс және егін жинау жұмыстарын жүргізуге 150 мыңнан астам трактор мен 88 мың тұқым сепкіш, сондай-ақ 40 мыңға жуық астық жинау және жемшөп жинау комбайндары мен басқа да қажетті техника қатысады. Қажет технологиялық жаңарту деңгейінде жылына 10÷12,5% қазіргі уақытта жаңарту тек 1÷3% шегінде жүреді. Энергиямен қаныққан тракторлар мен ауыл шаруашылығы машиналарының жеткіліксіздігі өндіріс көлемінің қысқаруына әкеп соғады, бұл ауыл шаруашылығы техникасын бұза отырып дақылдарды өсірудің оңайлатылған схемаларын қолдануға, оңтайлы жұмыс мерзімдерін сақтамауға, еңбек шығындарының жоғары болуына және нәтижесінде ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің, жинаудың, қайта өңдеудің, сақтаудың барлық сатыларында өнімнің көп жоғалуына және шығымдылығының төмендеуіне әкеп соғады.

Мемлекеттің тәуелсіз азық-түлік саясатын жүргізу және халықты бірінші кезектегі қажетті азық-түлікпен қамтамасыз етудің тұрақты көрсеткіші ауыл шаруашылығының барлық салаларын тұрақты дамытпайынша мүмкін емес. Осыған байланысты ауылшаруашылық машина жасау негізгі индикатор және сонымен бірге прогрессивті процестің сәттілігінің кепілі болып табылады.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында отыздан астам машина жасау кәсіпорындары белгілі брендтердің ауыл шаруашылығы техникасы мен тракторларының әртүрлі модельдерін құрастырып шығарумен, сондай-ақ АӨК мұқтаждықтары үшін аспалы және басқа да жабдықтарды, жиынтықтаушы және қосалқы бөлшектерді дайындаумен мамандандырылған түрде айналысады. Республикада ауыл шаруашылығы машиналарын жасаудың түпкі өнім түрлерінің өндірісі құрылды: астық жинайтын комбайндар, дөңгелекті тракторлар, тіркемелер, бүріккіштер, пресс-жинағыштар, сепкіштер, тырмалар, соқалар, қопсытқыштар, шөп шапқыштар, мал шаруашылығына арналған түрлі жабдықтар және басқалар. Бұл едәуір дәрежеде Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) елдерінің Италия, Қытай, Германия және т. б. жетекші ауыл шаруашылығы техникасын өндірушілердің құрастырмалы өндірісі. Бұл кәсіпорындар негізінен еліміздің Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және басқа да аграрлық аймақтарында орналасқан. Мәселен, Беларусь ("Минск трактор зауыты" ААҚ, Беларусь Республикасы), Кировец ("Петербург трактор зауыты" АҚ, Ресей), ESSIL маркалы астық жинайтын өздігінен жүретін комбайндар ("Гомсельмаш"ААҚ, РБ "ПАЛЕССЕ" желісі негізінде), Acros и VECTOR 410 KZ ("Комбайн зауыты" ЖШҚ, "Ростсельмаш", Ресей) және басқа да кең таралған ауыл шаруашылығы техникасының маркалары келесі отандық зауыттардың базасында шоғырланған: "Агромашхолдинг KZ" АҚ (Қостанай қ.), "Қазақстан агро инновациялық корпорациясы /КАИК/" ЖШС (Көкшетау қ.), "СемАЗ" ЖШС (Семей қ.), "Kazrost Engineering Ltd" ЧК (Көкшетау қ.), "Қостанай трактор зауыты" ЖШС (Қостанай қ.), "Машина жасау зауыты" ЖШС МТЗ-Қазақстан" (Қостанай қ.), "KazKioti" ЖШС (Түркістан обл., Ақбұлақ а.), "Петропавл трактор зауыты" бірлескен кәсіпорны "ЖШС, "СТ Эсэмбли" ЖШС және "ҚАЗТЕХМАШ машина жасау зауыты" ЖШС (Петропавл қ.).

2020 жылы кәдеге жарату алымын енгізу Қазақстанда бұрын импортталған тракторлар мен комбайндардың танымал брендтерін оқшаулауға қосымша ықпал етті: трактор - Lovol, YTO, Deutz Fahr, Xerion (CLAAS), RSM (Buhler Versatile), Dong Feng, Wuzheng; астық жинайтын комбайндар - Torum, Deutz Fahr, Tucano; сүрлем жинайтын комбайндар - ПИК және КВК; себу кешендері - Amity, Pottinger. Тракторлар мен комбайндарды оқшаулаудың орташа деңгейі 33,5% құрайды.

Түрлі аспалы құралдардың, өздігінен жүрмейтін ауыл шаруашылығы техникасының,элеватор жабдығының және қосалқы бөлшектердің ірі өндірушілері болып табылады: "Дон Мар" ЖШС (Лисаков қ.), "Уральскагрореммаш" АҚ (Орал қ.), "AZAM-KC" ЖШС (Ақмола обл., Жалтыр а.), "ДАФА" фирмасы ЖШС (Павлодар қ.), "Песчан жөндеу-механикалық зауыты" ЖШС (Павлодар обл., Песчаное а.), "AVAGRO" ЖШС (Петропавл қ.), "Экспро" ЖШС (Қостанай қ.), "Астық" элеватор жабдығы зауыты" ЖШС (Қостанай қ.), "Агний" Қостанай ауыл шаруашылығы жабдығы зауыты" ЖШС (Қостанай қ.) және т. б.

"MODERNS" ЖШС (Петропавл қ.), "Орал механикалық зауыты" ЖШС (Орал қ.), "Қарағанды металл бұйымдары зауыты" ЖШС (Қарағанды қ.) машина жасау кәсіпорындары мал шаруашылығына арналған түрлі құрал-жабдықтарды (малдарды бекітуге арналған станоктар, малдарға арналған салмақтық платформалар, сиырларға, биелерге арналған сауу залдары және т. б.) өндірумен табысты айналысады.

2021 жылдың қорытындысы бойынша отандық кәсіпорындар трактор және ауыл шаруашылығы машинасын жасау секторында 6437 бірлік ауыл шаруашылығы техникасын өндірді, оның ішінде 5154 трактор және 1283 комбайн. Басқа өздігінен жүрмейтін ауыл шаруашылығы техникалары кәсіпорындармен 2407 бірлік өндірілді, оған аспалы және тіркемелі құралдар кіреді. Бұл ретте, 2021 жылы тракторлардың өндірілген санынан 3822 (74,2%) Беларус, 529 (10,3%) – Lovol, 415 (8,1%) – Кировец, 229 (4,4%) – RSM, 127 (2,5%) – YTO, 26 (0,5%) – Dong Feng маркалары шығарылды. Егер 2018 жылы ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығына арналған 350 трактор шығарылса, кейінгі жылдары өндіріс қарқыны екі еседен астам өсті. Мысалы, 2019 жылы 1017 бірлік трактор, 2020 жылы – 2587 бірлік, 2021 жылы - 5154 бірлік, 2022 жылы 6 ай – 2150 бірлік трактор өндірілді. 

Өткен жылы шығарылған комбайндардан: 447 бірлік ACROS(34,8%), 406 бірлік (31,6%)- ESSIL, 282 бірлік (22%) – VECTOR, 92 бірлік (7,2%) – Tucano, 17 бірлік (1,3%) – Torum және т. б. маркаларына жатады. Комбайндар өндірісінің өсу қарқыны: 2019 жылы – 395 бірлік ; 2020 жылы – 962 бірлік; 2021 жылы – 1283 бірлік; 2022 жылы-6 ай – 358 бірлік.

Жалпы, 2022 жылдың бірінші жартыжылдығының қорытындысы бойынша жалпы сомасы 93,263 млрд. теңгеге тракторлар, ауыл шаруашылығы техникасы, аспалы және ауыл шаруашылығының мұқтаждықтары үшін өзге де жабдықтар өндірілді, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңіндегі көрсеткіштен 39,6% - ға жоғары.

Тракторлардың, комбайндардың, аспалы және тіркемелі жабдықтардың отандық өндірісі ең алдымен ішкі тұтынуға бағытталғанын атап өткен жөн. Осылайша, 2021 жылы ауыл шаруашылығы машиналарын жасау өнімдері экспортының көлемі бар болғаны 4,948 млн. АҚШ долларын құрады, ал импорт көлемі бұл ретте 562,053 млн. АҚШ долларын құрады. Оның ішінде, өткен жылы тракторлар экспортының көлемі жалпы сомасы 1,708 млн. АҚШ долларына небәрі 68 бірлікті құраса, ал тракторлар импортының көлемі жалпы сомасы 124,76 млн. АҚШ долларына 8650 бірлікті құрады. 2021 жылы астық жинау комбайндары жалпы сомасы 243,41 мың АҚШ долларына 60 бірлік экспортталды, ал комбайндар импортының көлемі жалпы сомасы 48,362 млн. АҚШ долларына 353 бірлікті құрады. Ағымдағы жылдың 5 айының қорытындысы бойынша жалпы сомасы 16,444 млн. АҚШ долларына 78 бірлік көлемінде тракторлар мен ауыл шаруашылығы техникасы экспортталды, ал осы кезеңде жалпы сомасы 127,64 млн. АҚШ долларына 3616 бірлік импортталды.

Ауыл шаруашылығы машиналарын жеткізудің ішкі нарығында Ресей мен Беларусьтің бұрыннан келе жатқан стратегиялық серіктестері мен зауыттары, сондай-ақ John Deere, AGCO, Case New Holland және т. б. жетекші әлемдік өндірушілер тарапынан бәсекелестіктің күшеюі байқалады. Бұл ретте, Қазақстанда Ресей және Беларусь маркаларының ауыл шаруашылығы техникасының құрастырылуына қарамастан, осы мемлекеттерден ҚР-ға ұқсас техниканың импорты көлемінің айтарлықтай төмендеуі байқалмайды.

Ауыл шаруашылығы техникасын өндірудегі бар проблемалар

Ауылшаруашылық машина жасау бұрынғы Одақта машина жасаудың ең ірі саласы болды. Тракторлар мен ауылшаруашылық машиналарын жасаумен үш жүзге жуық ғылыми-зерттеу институттары мен конструкторлық ұйымдар айналысты, олардың ішінде – ҒЗТИ институттары (мемлекеттік ғылыми-зерттеу трактор институты), БАШМЖҒЗИ (Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы машиналарын жасау ғылыми-зерттеу институты), МШЖӨАМЖКПБҒЗИ (мал шаруашылығы мен жемшөп өндірісіне арналған машина жасаудың кешенді мәселелерінің бүкілодақтық ғылыми-зерттеу институты), "Ростсельмаш", "Гомсельмаш", Волгоград, Харьков және басқа да трактор зауыттарының мамандандырылған конструкторлық бюролары (БМКБ), топырақ өңдеу, егіс, картоп жинау, жемшөп жинау машиналары бойынша және ауыл шаруашылығы машиналарын жасаудың көптеген басқа бағыттары бойынша БМКБ. Мысалы, тек 1975-1990 жылдар аралығында тракторлар мен ауыл шаруашылығы машиналарының 300-ден астам моделі жасалып, өндіріске қойылды!

Тәуелсіздік алғаннан бері, өкінішке орай, Қазақстанда ауыл шаруашылығы техникасының жаңа түрлері мен компоненттік базаны жобалау және құру бойынша барлық мамандандырылған ҒЗИ мен конструкторлық бюроларды толық көлемде сақтау мүмкін болмады. Жекешелендіруден кейін бірқатар бас КБ іс жүзінде тоқтап қалды. Білікті кадрлардың едәуір бөлігі жоғалды. Тәжірибелік-конструкторлық база айтарлықтай зардап шекті, ал тәжірибелік-сынақ станциялары толығымен жабылды. 

Республика аумағында ауыл шаруашылығы техникасының жаңа құрастыру өндірістері шетелдік өндірушілердің қолданыстағы модельдерінің негізінде құрылды, көбінесе жоғары өнімді машиналардың түрлеріне деген қажеттілікті және техниканың қажетті тарту сыныптарындағы белгілі бір талаптарды, Қазақстанның табиғи-климаттық аймақтарының әр түрлілігіне және негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарын бөлу және жинау үшін машина-трактор паркінің оңтайлы құрамының ерекшелігіне сәйкес басқа да техникалық және өндірістік сипаттамаларды ескермейді. Мұның бәрі ұсыныстар нарығында шығарылатын ауыл шаруашылығы техникасының белгілі бір теңгерімсіздігіне әкелді: тарту класының орташа қуатты тракторларын шығару сегментінде жетіспеушілік бар, шынжыр табанды тракторлардың, түйнектер мен тамыр дақылдарын жинауға арналған машиналардың, күріш, мақта және жүзім жинайтын комбайндардың және басқалардың өзіндік өндірісі жоқ.

Көптеген индустриялық дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, ауыл шаруашылығы кемінде 50% - ын өз өндірісінің техникасымен жарақтандыруға тиіс. Бұл азық-түлік қауіпсіздігін қорғаумен байланысты, қалған үлес басқа мемлекеттерден импорт, белгілі бір оқшаулау деңгейімен бірлескен өндірістер немесе құрастыру өндірістері есебінен толықтырылады. Бүгінде Қазақстан кәсіпорындары жергілікті қамтудың жоғары үлесімен ауыл шаруашылығы техникасының тұтас спектрін өндіреді. "Агромашхолдинг KZ" және "КАИК" ірі зауыттарының өндірілетін комбайндарда, тұқым сепкіштерде 40% - дан астам және шығарылатын тораптар (80%) мен агрегаттарда 90% - ға дейін жергіліктендіруі бар (дестелегіштерге арналған арбалар, пресс-іріктегіштер, аспалы жабдықтар, тіркемелер, тракторға қарсы салмақтар, тез тозатын бөлшектер, көлбеу камералар, шкивтер және т.б.). Жиырма жылдан астам уақыт бойы "Дон Мар" ЖШС 100% локализацияланған астық дестелегіштерін шығарады. "AVAGRO" компаниясы оқшаулаудың жоғары дәрежесі бар түрлі бүріккіштерді шығаруды ойдағыдай жолға қойды. 

Импорттық өндірістің ауыл шаруашылығы техникасын одан әрі оқшаулаусыз жүргізілетін ірі торапты жинау, жеткізу тізбегіндегі іркілістерге байланысты орын алып отырған проблемалар, сондай-ақ әлемде сақталып отырған жаһандық тұрақсыз геосаяси және экономикалық жағдайлар машина жиынтықтарының, жиынтықтауыштардың импортына толық тәуелділікке және елдің азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төндіруге әкелуі мүмкін. Айта кету керек, тракторлар мен комбайндардың барлық отандық өндірушілері ҚР Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігімен ауыл шаруашылығы техникалары мен компоненттерін өнеркәсіптік құрастыру туралы келісімге қол қойды. Оқшаулау жөніндегі талаптар орындалмаған жағдайда, кәсіпорындар барлық алынған мемлекеттік преференцияларды қайтаруға міндетті.

Жалпы құрылым бойынша ауыл шаруашылығы техникасы өндірісінің жалпы көлемінің 93%-ы тракторлар мен комбайндарды құрастыруға, 7% - ы тіркемелі, аспалы техника мен жабдықтарды (дестелегіштер, шалғылар және т.б.), фронтальдық тиегіштерді, пресс-іріктегіштерді және топырақ өңдеу өндірістерінің шағын номенклатурасын дайындауға тиесілі. Сонымен қатар, елімізде тракторларға, астық және жемшөп жинайтын комбайндарға арналған жүріс бөлігін, трансмиссияларды, беріліс қораптарын, іштен жану қозғалтқыштарын өндіретін зауыттар жоқ.

Сонымен қатар, салада тез арада шешуді талап ететін бірқатар жүйелі проблемалар бар:

• ауыл шаруашылығы машина жасау саласындағы кәсіпорындардың әлсіз техникалық жарақтануы;
• АӨК үшін а/ш машиналарының перспективалы модельдерінің отандық жаңа әзірлемелерінің болмауы;
• ауыл шаруашылығы машиналары мен жабдықтарын толық сертификаттау сынақтарын өткізу жөніндегі сынақ станциялары мен орталықтарының жеткіліксіздігі;
• мемлекет тарапынан жеңілдіктер мен преференциялар беруде отандық ауыл шаруашылығы техникасын өндірушілердің шетелдік өндірушілер алдында елеулі артықшылықтардың болмауы;
• ауыл шаруашылығындағы фермерлік шаруашылықтар мен агроқұрылымдардың ауыл шаруашылығы техникасы мен жабдықтарын сатып алуға төлем қабілеттілігінің төмендігі;
• отандық өндірістегі тракторлар мен ауыл шаруашылығы машиналарының бәсекеге қабілеттілігін төмендету, машина жиынтықтарын жеткізуге және техниканың өзіндік құнының өсуіне байланысты.

Өсу перспективалары

Қазақстан басшылығы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің алдына үшінші бесжылдыққа маңызды индикаторлар қойып отыр. 2025 жылға қарай машина жасау мен өңдеу өнеркәсібінде: экспорттық көлем екі есе дерлік, еңбек өнімділігінің нақты өсімі - 1,6 есе, негізгі капиталға салынатын инвестициялардың өсуі - 1,6 есе өсуге тиіс.

Осыған байланысты индустриялық саясатта кәсіпорындарды технологиялық жаңғырту мен трансформациялауды қолдауға сұранысты қолдай отырып, қайта бағдарлау жүзеге асырылатын болады. Мемлекеттік қолдау өнім желісін немесе көрсетілетін қызметтерді тереңдету мен кеңейту, жаңа нарықтарды игеру мақсаттарына бағытталатын болады.

Ауыл шаруашылығының техникалық паркін жаңарту қарқынын жеделдету ауыл шаруашылығы машиналары мен жабдықтарын сатып алуды мемлекеттік қолдау шараларын жетілдіру есебінен, оның ішінде еңбек өнімділігін арттыруға, ауыл шаруашылығы техникасы өндірісін оқшаулау үлесін ұлғайтуға, отандық өндіріс техникасын жеңілдікпен кредиттеу бағдарламаларын дамыту мен кеңейтуге бағытталған субсидиялаудың жаңа саясатын әзірлеу жолымен жүзеге асырылатын болады.

Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары экспорттық әлеуетті неғұрлым ықтимал пайдалануға, ауыл шаруашылығы дақылдарын қайта бөлу дәрежесін арттыруға, жаңа технологиялар мен практикаларды енгізуге мүмкіндік беретін өнімдерді экономикалық тиімді өндіруге көшу жөніндегі процесті бастайды.

Машина жасау кәсіпорындары тракторлар мен ауыл шаруашылығы техникасын өндіру кезінде таяу жылдары ұсақ торапты құрастыруға көшуі және өнеркәсіптік құрастыру туралы жасалған келісімдерге сәйкес жекелеген тораптар мен жиынтықтауыштардың (кабиналар, порталдық көпірлер, шыныдан жасалған бұйымдар, дөңгелектер, интерьердің, экстерьердің пластикалық бұйымдары және басқалары) өндірісін жолға қоюы қажет.

Отандық трактор және ауыл шаруашылығы машинасын жасауды жедел дамытуды қамтамасыз ету үшін Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі Ауыл шаруашылығы министрлігімен бірлесіп, ғылыми ҒЗИ, салалық қауымдастықтар мен бизнес-қоғамдастықтың қатысуымен:

- өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру мен бастапқы өңдеудің тиімді технологияларын іске асыру үшін перспективалы машиналар мен жабдықтар жүйесін әзірлеу;

- жұмыстарды үйлестіру, кәсіпорындар қызметін экономикалық ынталандыру, олардың материалдық-техникалық базасын жаңарту мәселелерін және жақын және орта мерзімді перспективаға арналған сұранысқа ие а/ш техникасын өндіру бағдарламасын көздеу қажет болатын ауыл шаруашылығы машиналарын жасауды дамыту бағдарламасын әзірлеу;

- мамандандырылған кәсіпорындар базасында тығыз кооперация жағдайында а/ш компоненттік базасын, біріздендірілген жиынтықтаушы бөлшектер мен тораптарды: дөңгелектерді, шиналарды, мойынтіректерді, резеңке техникалық бұйымдарды, тез тозатын жұмыс органдарын және т.б. шығару жөнінде жекелеген өндірістер құру; 

- ауыл шаруашылығы техникасы мен жабдықтарының экспортын дамыту және ынталандыру үшін қолайлы қаржылық және ұйымдастырушылық жағдайлар жасау;

- агроөнеркәсіптік кешен, атап айтқанда ауыл шаруашылығы машинасын жасау үшін инженерлік кадрлар мен жұмысшы мамандықтарды даярлау жүйесін жетілдіруге ықпал ету.

Ауыл шаруашылығы машинасын жасауды одан әрі дамыту жөніндегі көрсетілген міндеттерді табысты іске асыру Қазақстанның 2022-2024 жылдарға арналған азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жоспарын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.